Protobułgarzy, tak jak inne ludy tureckie, prowadzili koczowniczo-pasterski tryb życia. Potrafili uprawiać rolę, znane było im kowalstwo i kuśnierstwo. Bułgarzy przejęli wiele cech starej kultury alańskiej, ponieważ Alanowie -potomkowie antycznych Sarmatów, którzy osiedlili się na północ od Kaukazu – byli najbliższymi sąsiadami Bułgarów. Na przestrzeni IV i VI w. zaczęła zanikać równość majątkowa poszczególnych rodów i rozpoczął się proces powstawania swoistego stepowego społeczeństwa wczesnofeudalnego.

Protobułgarzy był to lud dobrze zorganizowany, o wysoko rozwiniętej kulturze i sztuce. Po rozpadzie Wielkiej Bułgarii na czele ludu protobułgarskiego stanął chan Asparuch i poprowadził swój naród wraz z jego kulturą i organizacjami do Bułgarii Naddunajskiej. Protobułgarzy pod wieloma względami przewyższali ludy słowiańskie, zawdzięczali to stałym wpływom kultury greckiej, rzymskiej i irańskiej. Podstawową jednostką społeczną był ród ojcowski, wszyscy członkowie rodu byli wolni, niewolnikami zostawali wyłącznie jeńcy. Uznawano wielożeństwo, ale cudzołóstwo było surowo karane.

Protobułgarzy czcili najwyższe bóstwo – Niebo. Wierzyli w życie pozagrobowe, zmarłych chowali w wielkich kurhanach razem z jedną z żon i sługami. Składali ofiary, czasem nawet z ludzi, składanie ofiar wchodziło w zakres obowiązków władcy lub naczelników rodów. Lud ten ogromnie dbał o czystość, budowano nawet baseny kąpielowe. Dlatego też po przyjęciu chrztu car Borys nie mógł zrozumieć zakazu kąpieli w postne dni, czyli środy i piątki.

Cmentarzyska protobułgarskie stanowią niezwykle ciekawy element materialnej, a także i duchowej kultury dawnych południowych Słowian. Stanowią pewien rodzaj świadectwa i informują o cechach charakterystycznych i regionalnych osobliwościach tej kultury. Z grobów można odczytać historię społecznych przemian oraz obszary filozoficznych i religijnych przekonań, a także rodzaj całej ówczesnej duchowości.

Osiedlając się na Bałkanach, Słowianie kontynuowali stary obrządek ciałopalenia. Proch zmarłego umieszczano w glinianym naczyniu wraz z wszelkimi ozdobami, które zmarły miał na sobie, a które nie zostały strawione przez ogień. W Bułgarii odkryto takie pola popielnicowe pochodzące z okresu między VI a VIII w. – mniej więcej w tym czasie ludność żyjąca na południe od Dunaju zaczęła przechodzić na pochówek nie-ciałopalny związany prawdopodobnie z wpływem religii chrześcijańskiej. Te zmiany zachodziły równocześnie w rytualnym obrządku pogrzebowym Słowian i Protobułgarów. Splatanie się tych procesów doprowadziło do wytworzenia nowej jakości kulturowej i etnicznej. Na cmentarzyskach protobułgarskich występują oprócz zwykłych popielnic groby-komory. Zbudowane były z kamieni lub z rzymskich cegieł, wkładano do nich oprócz prochów zmarłego różne przedmioty będące darami. W grobach odnaleziono również szczątki zwierząt domowych, ofiarowanych zmarłym jako pożywienie. Najstarszym znanym cmentarzyskiem protobułgarskim jest cmentarz w Nowym Pazarze. Wśród bułgarskich zabytków cmentarnych wyróżniają się dwa grobowce. Pierwszym jest mogiła na terenie grodu zewnętrznego w Plisce, gdzie poza prochami odkryto szczątki zabitego konia, a nad popielnicą usypano kopiec, co być może świadczy o tym, że pochowano tu samego chana. Drugim jest dziwna mogiła w Drewni w kształcie pierścienia o średnicy 5,5 m i głębokości 3 m. Pochowano tu 65 osób, prawdopodobnie ofiary egzekucji, są wśród nich także dzieci. Wszystkie szkielety pozbawione są głów. Być może są to uczestnicy jakiegoś okrutnego rytuału. W grobach na terenie Bułgarii odkryto wiele wyrobów złotniczych i ceramicznych, które poświadczają wysoki poziom kultury materialnej jej mieszkańców.

Protobułgarzy nosili bardzo ciekawe i przepiękne stroje. Odzież mieli ściśle przylegającą do ciała, przepasaną skórzanym pasem, a jej dolna część zwisała swobodnie do kolan. Nosili długie obcisłe spodnie i skórzane buty. Kolana ozdabiali złotymi i srebrnymi guzami. Ubierali się także w owcze kożuchy wywinięte wełną na zewnątrz. Głowy przykrywali wysokimi czapkami obszytymi czerwonym materiałem. Z noszonych wówczas ozdób wyróżnia się fibula palczasta; jest to zapinka używana do VII w. Najczęściej wykonana była z brązu (rzadziej ze srebra) jako płytka w kształcie rombu z zaczepem połączona z drugą półokrągłą płytką, kryjącą sprężynę w szpili, od której odchodzi pięć kulistych wypustek, dlatego całość przypomina wyglądem rozwartą dłoń. Czasem rogi rombu ozdobione bywały czerwonymi kamieniami, znana jest też zapinka z ozdobą w kształcie ludzkiej głowy.

W VIII w. najczęściej noszonymi ozdobami stały się bransolety i zausznice. Do tradycji protobułgarskich nawiązywały ozdoby noszone przez mężczyzn, związane z atrybutami stroju wojownika. Typową ozdobą kobiecą w okresie Pierwszego Państwa Bułgarskiego były kolczyki z wisiorkiem w kształcie winnego grona. Kolczyki to grubsze w dolnej części kółka z przyczepionym wisiorkiem. Jest to przykład biżuterii bardzo prostej, ale niesłychanie staranne wykonanie przydaje jej walorów artystycznych i elegancji. To właśnie ta ozdoba dała początek wszystkim następnym kolczykom i zausznicom, w której do zewnętrznej części kółka przyczepia się najróżniejsze elementy. Ozdobne winne grono uległo uproszczeniu, przybierając postać pręcika złożonego z drobnych kuleczek. Czasami doczepiano do niego kulkę lub półksiężyc. W sztuce złotniczej na terenach państwa bułgarskiego przenikają się często elementy słowiańskie i bizantyjskie. Kobiety nosiły na szyjach po kilka sznurów szklanych ozdobnych korali oraz naszyjniki ze srebra z zawieszkami w kształcie stożka, łezki lub półkola, zdobione techniką filigranu lub wstawkami z różnokolorowych szkiełek. Często ówczesne elegantki nosiły całą tę biżuterię w różnych kombinacjach.

Strój męski wywodził się z tradycji wojskowej i wędrówki ludów – ogromną rolę odgrywała heraldyka wojskowa, czyli zewnętrzne oznaki pozycji zajmowanej w hierarchii wojskowej. Wojownicy bułgarscy, szczególnie wodzowie, nosili niezwykłe, piękne i oryginalne ozdoby na znak piastowanych przez siebie stanowisk. Dla wyższych wodzów wyróżnieniem takim były torkwy, dla żołnierzy pozostałych szczebli aplikacje na pasach. Aplikacje, różniące się między sobą wzorem, kształtem i kunsztem wykonania, wskazywały również na przynależność do określonej formacji wojskowej. Wszelkie zdobienia były więc związane ze ściśle określonymi przepisami. W Bułgarii odnaleziono kilka rodzajów takich ozdób, używanych przy pasach pochodzących z różnych okresów z czasów Pierwszego Państwa Bułgarskiego oraz z okresu przed jego powstaniem. Dwa garnitury okuć pasów pochodzą z przełomu VI i VII w., chociaż każdy z nich wykonany jest inaczej. Na pierwszym jest pięć tarczowatych aplikacji, przy jednej znajduje się szpila do zapinania. Ornament stanowi tu palmeta przypominająca kształtem lilię. Na drugim widnieje ozdoba przypominająca ludzką twarz. Bardzo ciekawe jest to, że takie ozdoby powstawały prawdopodobnie seryjnie na zamówienie barbarzyńców w bizantyjskich warsztatach rzemieślniczych, świadczy o tym odnaleziona w Kijowie matryca. W następnych latach odkryto dwa garnitury ozdobnych okuć w Madarze. Są to przepięknie zdobione dzieła sztuki, z kunsztownie wykonanymi detalami.

Torkwa będąca emblematem wojskowym to szeroki naszyjnik przybierający różne kształty i zdobienia w różnych epokach. Jeden z kompletów tej biżuterii stanowi skarb z Szeremetu, związany genetycznie z epoką starobułgarską. Skarb ten składał się kiedyś z jednego złotego i sześciu srebrnych naszyjników, trzech złotych bransolet, dwóch par złotych kolczyków, złotego krzyża i czterech paciorków. Do dziś zachowały się tylko kolczyki, jeden złoty i cztery srebrne naszyjniki. Bardzo ciekawie zdobiony jest złoty naszyjnik, w którym na trójkątnych końcówkach wyżłobiony został kształt rybiego szkieletu. Interesujące, o bardzo skomplikowanej ornamentyce, są dwa srebrne naszyjniki. Pięknym i równocześnie istotnym elementem tego ornamentu są wygrawerowane orły, przedstawione w locie z wyciągniętymi do przodu długimi szyjami. Orzeł w tradycji protobułgarskiej arystokracji otaczany był kultem.