Bułgarska kinematografia

Bułgarska kinematografia nie stworzyła wybitnych dzieł sztuki, ale w jej obrębie powstały ciekawe obrazy o swoistym, regionalnym charakterze. Przed II wojną światową film bułgarski właściwie prawie nie istniał. Filmy fabularne i krótkometrażowe kręcono sporadycznie. Były to dzieła amatorów-entuzjastów, bo kinematografią jako instytucja w tym czasie nie istniała. Ten ciężki okres początkowy spowodowany był brakiem potrzebnych środków technicznych i specjalistów oraz odpowiednio wykształconych artystów.

Jednym z największych entuzjastów był Wasił Gendow, który stworzył kilka filmów pełnych artyzmu i ekspresji. Potem w latach 30. powstały nieliczne ekranizacje znanych powieści bułgarskich, które były realistycznymi obrazami bułgarskiej wsi i małych miasteczek w okresie międzywojennym. W latach 50. z kolei produkowane są filmy najczęściej nawiązujące do tematyki historycznej. Artyści powracają nierzadko do powstania kwietniowego przeciw Turkom, co w ogólnej wymowie przybiera postać symbolu walki o niepodległość. W tym czasie obowiązuje standardowe zdjęcie młodego człowieka na bliskim planie, który pełen ufności i optymizmu patrzy w przyszłość. Kim jest ten młody człowiek to właściwie sprawa drugorzędna: może być rewolucjonistą, żołnierzem albo poetą. Bohatera pozbawiano osobowości, stawał się nic nie znaczącą papierową figurą. W filmach wyraźna jest interwencja państwowej administracji, która każe na pierwszy plan wysuwać wyłącznie bohaterskich komunistów.

W 1956 r. powstała pierwsza komedia bułgarska – Dwa zwycięstwa i mimo że do jej realizacji zaangażowano najlepszych reżyserów operatorów i aktorów, film stał się porażką. Pierwsze prawdziwe i w pełni ukształtowane postacie pojawiają się w filmie Wyspa śmierci (1957 r., reżyseria Rangeła Wyłczanowa). Film mówi o więźniach zesłanych na wyspę Sweta Anastazja za udział w powstaniu antyfaszystowskim we wrześniu 1923 r. Czterech z nich planuje ucieczkę, każdy ma własny pomysł wydostania się z więzienia. Wszyscy czterej giną jednak podczas ucieczki, a w obozie wybucha bunt. Bohaterowie tego filmu są przede wszystkim ludźmi o określonych cechach charakteru, ułomnościach i zaletach, dopiero potem, jakby w tle, aktywnymi działaczami i komunistami. W tym okresie powstają jeszcze inne filmy o podobnej tematyce, jednak już o coraz mniejszym znaczeniu. Ukazują najczęściej losy młodzieży po wkroczeniu do Bułgarii wojsk hitlerowskich, uczestnictwo w ruchu oporu, a potem działalność w partii komunistycznej. Reżyserzy bardzo często ukazują osobiste doświadczenia i przeżycia np. w filmie – Gdy byliśmy młodzi (1961 r. reżyseria Binka Żelazkowa.)

Pierwszym bułgarskim filmem przygodowym był film – Pozostają ślady z 1963 r. Bohaterami są dzieci, które bawiąc się, odkrywają przestępstwo. Film ten nie stał się większym osiągnięciem artystycznym, czemu trudno się dziwić przy tak krótkim okresie rozwoju całej bułgarskiej kinematografii. Najlepsze kryminały tego okresu to: Złoty ząb oraz Inspektor i noc. Postacie zostały tu przedstawione bardziej w poetyce filmu psychologicznego niż w konwencji kryminalnej.

W 1967 r. wszedł na bułgarskie ekrany film Błagi Dimitrowej Objazd, bardzo nowoczesny jak na owe czasy. Dimitrowej wypominano nawet, że jej obrona emancypacji kobiet jest zbyt agresywna. Film ukazuje dwoje ludzi, mężczyznę i kobietę, którzy po kilku latach spotykają się ponownie. Są dojrzali i mają rodziny, ale i tym razem brak im odwagi, aby być razem, czują, że coś w życiu stracili, ale brak im odwagi, by to odzyskać. W filmie zastosowana została metoda strumienia świadomości, zmieniają się wciąż płaszczyzny czasowe przeszłości i teraźniejszości. Od tego obrazu zaczyna się dla bułgarskiej kinematografii lepszy okres, poszerza się płaszczyzna twórczych poszukiwań, podnosi się jakość techniczna i artystyczna produkcji. Oczywiście powstają w tym czasie filmy, w którym bohaterem jest klasa robotnicza. Wśród nich korzystnie wyróżnia się Królewski urlop (1968 r. reżyseria Ludmiła Kirkowa), opowiadający o robotnikach, którzy zarabiają bardzo dużo pieniędzy, ale nie mają ich gdzie wydawać, ponieważ mieszkają przy wielkiej budowie, daleko od jakichkolwiek ludzkich osiedli. Jeden z robotników postanawia wyjechać na urlop do wspaniałego kurortu nad Morzem Czarnym. Nie potrafi się jednak przystosować do luksusowych warunków, po prostu nie jest u siebie, nie należy do tego miejsca. Wraca więc na budowę, akurat w momencie, gdy koledzy dedykują mu piosenkę z pozdrowieniami. Filmowi zarzucano, że dyskredytuje klasę robotniczą, ponieważ dotychczas robotnicy byli ukazywani w rolach poważnych, naznaczonych dramatyzmem i był to ich „jedyny słuszny” obraz.

W latach 70. znamiennym osiągnięciem stało się Drzewo bez korzeni w reżyserii Christowa, które w sposób jak najbardziej dobroduszny krytykuje wielkomiejski pośpiech. Film niczego ani nikogo nie chce zmieniać, stwierdza po prostu, że tak właśnie musi być, że życie mieszkańców wsi różni się od życia mieszczuchów. Bardzo szczerym i nowocześnie zagranym filmem, z wieloma śmiałymi scenami erotycznymi, jest Wieśniak na rowerze Kirkowa. Opowiada o narodzinach miłości, która nie ma szans na przetrwanie, w tle rysuje się opozycja wieś-miasto.

Bardzo ciekawym wśród bułgarskich filmów psychologicznych jest Basen Zelezkowej, która otwarcie nawiązuje do stylistyki Wajdy. Skok z trampoliny to dla młodych ludzi wejście w dorosłość. Świeża woda wpuszczona do basenu stała się trafnym skrótem myślowym. Ważnym filmem w dorobku bułgarskiej kinematografii jest także Spragniona miłości Stajkowa. Reżyser nie popadł w „młodzieżowy schematyzm”, nakreślił ciekawy portret głównej bohaterki jako kobiety inteligentnej, samodzielnie myślącej i niekonwencjonalnej.

Wielu twórców kina bułgarskiego interesował folklor jako rodzaj filmowej wypowiedzi, chętnie powracano do przeszłości, by pokazać barwne obyczaje, obrzędy i stroje bałkańskie. Najciekawszym przykładem jest tu Kozi róg Andonowaj. Film bułgarski wiele zawdzięcza literaturze, bardzo dużo sfilmowano powieści, nowel i opowiadań. Film ten czerpie także pełnymi garściami z narodowych mitów i legend. Jak wiele dziedzin bułgarskiej sztuki, sięga do najwcześniejszych osiągnięć kultury narodowej. Przy tym znaczną część bułgarskich filmów tworzyli reżyserzy teatralni, co również w jakimś stopniu tłumaczy ich szczególną literackość, ale nie znaczy to, że reżyserzy nie używali filmowych elementów konstrukcyjnych. Film bułgarski, podobnie jak literatura, cały czas był właściwie filmem zaangażowanym, co wynikało ze specyficznych warunków historycznych i społecznych, wciąż powraca się do tematyki narodowościowej i walki wyzwoleńczej.