Niewola bizantyjska

Rozpoczęła się niewola bizantyjska, która trwała do 1187 r. W tym okresie ziemie bułgarskie nękały najazdy Pieczyngów i Połowców; w 1040 r. Piotr Odelian, podający się za wnuka Samuela, wzniecił powstanie; w 1072 r. bunt wzniósł bojar Georgi Wojciech, który koronował na cara Bułgarów księcia serbskiego Bodina (w tym samym roku został wzięty do niewoli na Kosowym Polu – które jeszcze nieraz zasłynie w historii); w 1078 r. nowym powstaniem pokierował Dobromir, bojar bułgarski z sekty bogomiłów; w 1094 r. w Bułgarii Naddunajskiej wybuchło powstanie Bułgara Nestora; w 1097 r. kotłowały się, siejąc spustoszenie, wojska pierwszej wyprawy krzyżowej, dowodzone przez Rajmunda z Tuluzy i księcia Boemunda.
W 1183 r. sprzymierzony z Serbami węgierski król Bela III najechał ziemie Cesarstwa Bizantyjskiego, a w 1185 r. dwaj bojarzy, Teodor (Piotr) i Asen wzniecili powstanie w Wielkim Tymowie.

Drugie Państwo Bułgarskie

Powstanie bracia Asen i Teodor ogłosili na wielkim zjeździe dostojników kościelnych z okazji poświęcenia nowo zbudowanej cerkwi pod wezwaniem św. Dymitra Sołuńskiego. Wówczas Teodora ogłoszono carem, nadając mu imię ostatniego cara Bułgarii Naddunajskiej, Piotra (syna Samuela). Do 1187 r. po wielu walkach z wojskami bizantyjskimi cesarz Izaak II Angelos uznał carstwo bułgarskie, koronując na cara bojara Asena, który wymusił na swym bracie Piotrze zrzeczenia się władzy (co ten uczynił pod warunkiem zachowania tytułu). Asen, pierwszy car Drugiego Carstwa Bułgarskiego, sprzymierzył się z Fryderykiem Barbarossą -cesarz, dowodząc III wyprawą krzyżową, przybył na Bałkany – czym rozjuszył Izaaka II. Walki z Bizancjum trwały, Asen I odbierał ziemie bułgarskie, tym łatwiej, że Izaaka II strącił z tronu jego brat Aleksy III Angelos. Kraj Asena rozszerzał się i rósł w siłę, cóż, kiedy zawistnemu bojarowi Iwankowi zachciało się tronu i wzniecił bunt, który ochoczo poparli Bizantyjczycy. Iwanko objął władzę, po zamordowaniu Asena w 1196 r., jednakże nominalny car Piotr przegnał go i sam zasiadł na tronie tyrnowskim, ale nie na długo, bo po roku zamordowali go spiskowcy bojarzy. Tron dostał się trzeciemu bratu -Kałojanowi. Sprzymierzeni z cesarzem Aleksym III Angelosem bojarzy, z Iwankiem na czele, wypowiedzieli mu posłuszeństwo i zabrali się do zdobywania ziem bułgarskich dla siebie. Ka-łojan przypatrywał się zapasom bojarów z cesarzem, a równocześnie podbijał pozostałe ziemie. W efekcie cesarz bizantyjski musiał zawrzeć z Kałojanem w 1201 r. pokój i oddać ziemie, podbite przez bojarów. Gdy IV wyprawa krzyżowa w 1203 r. ruszyła na ziemie bizantyjskie, Kałojan zajął twierdze na Kosowym Polu, potem zabrał węgierskiemu królowi Emerykowi (który miał czelność ogłosić się królem Bułgarów) Belgrad i Braniczewo.

Aby pognębić Bizancjum, Kałojan w 1204 r. przyjął z rąk legata potężnego papieża Innocentego III koronę królewską, berło i chorągiew. Został koronowany na króla. Nie miało to jednak większego znaczenia ani dla liturgii, ani dla Cerkwi bułgarskiej, gdyż Kałojan nie uzyskał tytułu patriarchy dla swojego biskupa, którym wówczas był Wasyl. Ale oto 13 kwietnia 1204 r. padło Cesarstwo Bizantyjskie! IV wyprawa krzyżowa położyła kres Bizancjum, tworząc Cesarstwo Łacińskie, którego cesarzem ogłoszono hrabiego Baldwina z Flandrii. Zaraz też wodzowie IV wyprawy – Wenecjanie, Grecy, wasale Baldwina i kto tam chciał – jęli dzielić Cesarstwo Bizantyjskie na małe cesarstewka. Car Kałojan szybko sprzymierzył się z wszystkimi niezadowolonymi z rządów Łacinników i w 1205 r. wywołał powstanie w Tracji. 14 kwietnia 1205 r. rozegrała się słynna bitwa pod Adrianopolem, w której, jak zanotował kronikarz Robert de Clari, uczestnik tych wydarzeń, „zginął kwiat rycerstwa łacińskiego”. Kałojan wziął do niewoli cesarza Baldwina I, który potem zmarł w tyrnowskim więzieniu (obcięto mu ręce i nogi). Car Kałojan do 1207 r. walczył, odnosząc zwycięstwa, z większymi i mniejszymi władcami Cesarstwa Łacińskiego: cesarzem Henrykiem, bratem Baldwina, królem Tessaloniki (Sołunia) Bonifacym… Właśnie pod Tessaloniką dosięgła go mordercza ręka bojara Manastyra.

Na tron wstąpił wybrany przez bojarów Borił, poślubiwszy wdowę po Kało-janie. Jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki, wielkie carstwo Bułgarii zaczęło się rozpadać na maleńkie państewka, rządzone przez bojarów, do tego jeszcze okroili je Węgrzy, Serbowie i Grecy. W 1217 r. przebywający na wygnaniu Asen Iwan (syn Asena I) wyruszył na czele wojsk ruskich na ziemie bułgarskie i obiegł Tyrnowo, które poddało się dopiero po siedmiu miesiącach. Iwan kazał oślepić Boriła. Jako car Iwan Asen II panował do 1241 r. – po licznych podbojach jego carstwo rozpościerało się od Morza Czarnego po Adriatyckie i Egejskie. Swoje zwycięstwa nad sołuńskim (greckim) cesarzem Teodorem (decydująca była bitwa pod Kłokotnicą koło obecnego miasta Chaskowa w 1230 r.) uczcił, budując w Tyrnowie cerkiew pod wezwaniem Czterdziestu Męczeników, gdzie na marmurowej kolumnie kazał wypisać nazwy zdobytych ziem. W 1235 r. wydał swą córkę Helenę za Teodora II Laskarysa, syna greckiego cesarza nicejskiego Jana III Vatatzesa. Z Janem III zawarł układ o utworzeniu w Tyrnowie patriarchatu prawosławnego, nie podlegającego Kościołowi greckiemu. Tym samym Cerkiew bułgarska zerwała więzy z Rzymem i równocześnie uzyskała niezależność.